Przechodni świat wiedzy a nieprzechodni świat bytu: krytyczne zaangażowanie w kontekście epistemicznych zobowiązań

Transitive World of Knowledge and the Intransitive World of Being: Critical Engagement in the Context of Epistemic Commitments

Abstrakt

W artykule podjęto krytyczno-realistyczne rozważania nad dwoma zasadniczymi obszarami: bytami, osadzonymi w ontologii o charakterze nieprzechodnim, oraz wiedzą, zakorzenioną w epistemologii o charakterze przechodnim. Krytyczny realizm to podejście filozoficzne, które zakłada, że rzeczywistość istnieje niezależnie od naszej wiedzy o niej (realizm ontologiczny), natomiast sama wiedza ma zawsze charakter częściowy, omylny i uwarunkowany społecznie (relatywizm epistemiczny). Mimo tych ograniczeń możliwe jest formułowanie uzasadnionych i racjonalnych sądów o świecie (racjonalność osądu). Krytyczny realizm łączy zatem ontologiczną ambicję z epistemiczną pokorą, umożliwiając bardziej pogłębione i odpowiedzialne poznanie naukowe. Celem artykułu jest podkreślenie, że umiejętność krytycznego myślenia, rozumiana jako gotowość do kwestionowania, rozróżniania i interpretowania, pozostaje dziś nie tylko aktualna, ale wręcz konieczna w obliczu gwałtownego przyrostu wiedzy. Kompetencja ta staje się warunkiem realizacji epistemicznego zobowiązania do nieustannego (roz)poznawania świata społecznego. Artykuł pokazuje, że zaangażowanie poznawcze nie może być oddzielone od strukturalnej głębi rozpatrywanych bytów, a uznanie omylności formułowanych sądów stanowi jeden z kluczowych warunków odpowiedzialnego myślenia o rzeczywistości.

This article undertakes a critical realist reflection on two fundamental domains: beings, situated within an intransitive ontology, and knowledge, rooted in a transitive epistemology. Critical realism is a philosophical approach that asserts the existence of reality independent of our understanding of it (ontological realism), while simultaneously acknowledging that knowledge is always partial, fallible, and socially conditioned (epistemic relativity). Despite these limitations, it remains possible to formulate justified and rational judgments about the world (judgmental rationality). Critical realism thus combines ontological ambition with epistemic humility, allowing for a more profound and responsible understanding of science. The article aims to emphasize that the ability to think critically—understood as the readiness to question, differentiate, and interpret—remains not only relevant but essential in the face of the rapid expansion of knowledge. This competence becomes a necessary condition for fulfilling the epistemic commitment to the continuous (re)cognition of the social world. The article argues that cognitive engagement cannot be separated from the structural depth of the beings under investigation, and that recognizing the fallibility of our judgments is a key condition for responsible reflection on reality.